Pałac na Karłuszowcu

---

Historia

Karłuszowiec, znany niegdyś jako Bugaj, mieścił się poza granicami Tarnowskich Gór. W połowie XVII wieku teren ten przeszedł w posiadanie Alexandra Cuchera, od którego pochodzi nazwa majątku cucherowskiego. To on utworzył gospodarstwo i wzniosł na tych ziemiach dwór. Około roku 1700 pojawiła się nowa nazwa – Majątek „Dorota”, nadana od imienia następnej właścicielki, Dorothei Baumgart.

Początki dworu datuje odkryty podczas prac remontowych napis, który zawierał nazwisko Teodora Gulby oraz datę 1689, potwierdzający istnienie tego obiektu w XVII wieku.

W 1745 roku hrabia Franciszek Ludwik, wywodzący się z bytomskiej linii Henckel von Donnersmarck, zakupił owo dobra. Musiał on poszukiwać nowej rezydencji, ponieważ jego poprzednia siedziba, znajdująca się w bytomskim ratuszu, została skonfiskowana. Po nabyciu majątku, hrabia przekształcił dwór w pałac oraz rozszerzył folwark. Nazwa Karłuszowiec, prawdopodobnie, wywodzi się od imienia ojca hrabiego – Karola Józefa. W skład pałacu wchodziły: dom dla rodziny hrabiego, siedziba zarządu majątku oraz kaplica. Jednakże, w tej kwestii powstał spór pomiędzy proboszczem tarnogórskim a proboszczem tarnowickim odnośnie przynależności kapelana. Sąd biskupi ostatecznie rozstrzygnął, iż podlegał on proboszczowi tarnogórskiemu.

Po śmierci Franciszka Ludwika w 1768 roku, majątek przeszedł w ręce jego młodszego brata, Łazarza III, który jednak zamieszkał w pałacu w Siemianowicach wraz z rodziną. W Karłuszowcu pozostała jego wdowa, hrabina Leopoldyna von Sobeck und Kornitz, która zmarła w 1792 roku.

Następnymi mieszkańcami eleganckiego pałacu była rodzina de La Valette d’Uclaux, spokrewniona z rodziną Henckel von Donnersmarck oraz von Sobeck und Kornitz. Po śmierci ostatniego hrabiego de La Valette d’Uclaux w 1863 roku, zarząd dóbr został przeniesiony z Siemianowic do Karłuszowca.

W XIX wieku wokół pałacu utworzono park, zaprojektowany w latach 70. tego wieku. Zbudowano również oficynę, nazywaną małym pałacykiem, datującą się na około 1890 rok, odznaczającą się stylem neorenesansowym. Ponadto, powstał budynek mieszkalny dla urzędników zarządu oraz okazała willa dla administratora dóbr, która powstała na początku XX wieku w stylu neoklasycystycznym z elementami secesji.

W 1924 roku Karłuszowiec został administracyjnie włączony do Tarnowskich Gór, a podczas II wojny światowej w pałacu mieściła się dyrekcja spółki The Henckel von Donnersmarck-Beuthen Estates Limited. Część budynków zaadaptowano na mieszkanie dla ks. Pawła Sapiehy, który mieszkał tam z żoną, Virgilią Peterson, w latach 1933–1936. W tym miejscu spędziła swoje pierwsze chwile życia ich córka, Maria Krystyna.

Obecnie część pałacu zajmuje Zespół Szkół Artystyczno-Projektowych, w willi administracyjnej urządzono przedszkole, natomiast w północnych budynkach funkcjonuje zakład pulmonologii. Przy głównym wjeździe znajdują się późnobarokowe figury św. Floriana oraz św. Jana Nepomucena, ufundowane przez hrabinę Leopoldynę, które niegdyś stały przed zburzoną szkołą jezuicką przy ulicy Zamkowej.

W przeszłości do Zespołu Pałacowo-Parkowego Donnersmarcków należały też inne budynki z okolic ulic Legionów, Lipowej, Karłuszowca i Ogrodowej, które obecnie są często wpisane do Gminnej Ewidencji Zabytków.

Architektura

W piwnicach oraz na parterze tego wyjątkowego budynku można zauważyć sklepienia kolebkowe, które nadają charakteru i elegancji całej konstrukcji. W dużej sali zauważalne są z kolei sklepienia kolebkowe z lunetami, co podkreśla architektoniczną finezję. Zewnętrzna fasada budynku, osiemnastooddziałowa, z trzema ryzalitami, została zaprojektowana w stylu późnego klasycyzmu, co uczyniło ten obiekt unikalnym w swoim rodzaju.

Rzeźby

W otoczeniu Pałacu na Karłuszowcu, z obu stron wjazdu, można podziwiać wspaniałe późnobarokowe rzeźby, które przedstawiają św. Floriana oraz św. Jana Nepomucena. Rzeźby te są umieszczone na rokokowych postumentach, które, chociaż znacznie zniszczone, nadal budzą podziw. Chronostychy umieszczone na tych postumentach wskazują, że dzieła te zostały ufundowane w latach 1755 lub 1758 przez hrabinę Leopoldynę von Sobeck und Kornitz.

Warto zaznaczyć, że rzeźby te pierwotnie znajdowały się przed budynkiem szkoły jezuickiej, która usytuowana była przy ulicy Zamkowej.

Literatura

W literaturze w odniesieniu do Karłuszowca można znaleźć wiele interesujących prac, które szczegółowo opisują jego historię i znaczenie. Poniżej przedstawiamy zestawienie najważniejszych publikacji:

• A. Kozłowski, Zmienne losy Karłuszowca, w: Montes Tarnovicensis, nr 11/2003,
• A. Kuzio-Podrucki, Hrabia z Karłuszowca, w: Montes Tarnovicensis, nr 8/2001,
• A. Kuzio-Podrucki, Karłuszowiec – Bibiela. Sapiehowie, w: Montes Tarnovicensis, nr 15/2004,
• A. Kuzio-Podrucki, La Valette d’Uclaux. Panowie z Karłuszowca, w: Montes Tarnovicensis, nr 11/2003,
• M. Sapieżyna, My i nasze Siedliska, Kraków 2003,
• A. Kuzio-Podrucki, De La Valette d’Uclaux, w: Encyklopedia Województwa Śląskiego, pod redakcją naukową prof. Ryszarda Kaczmarka, tom 9, Katowice 2022, * on-line.

---

Oceń: Pałac na Karłuszowcu

---