Kościół św. Marcina w Tarnowskich Górach-Starych Tarnowicach (stary)

---

Historia

Kościół św. Marcina położony w Tarnowicach, stanowiący historyczne centrum dawnej wsi, nieopodal miejsca, gdzie znajdował się gródek właścicieli tej ziemi, ma bogatą historię. Jego powstanie datuje się prawdopodobnie na koniec XIV lub początek XV wieku, jednak precyzyjna data pozostaje nieznana. Ufundowanie świątyni najczęściej przypisuje się rycerzowi Samborowi, któremu poświęcone są zachowane źródła między 1369 a 1415 rokiem. Warto również zwrócić uwagę na epigraf umieszczony w kruchcie wieży, który informuje o jej wzniesieniu w 1400 roku oraz przeprowadzeniu remontu w 1728 roku. W początkowych latach istnienia kościół był filią kościoła w Reptach, a ten status utrzymał się do 15 kwietnia 1415 roku, kiedy to biskup krakowski Wojciech Jastrzębiec erygował parafię tarnowicką.

Przez lata, szczególnie w okresie od 1570 do 1608 roku, świątynia była w posiadaniu gminy luterańskiej. W 1707 roku kościół przeszedł znaczną przebudowę, którą zainicjowało rodzeństwo Ohm-Januszewskich, Wacław i Felicja Anna Hunter de Grandon (po mężu). Prace związane z budową nadzorował murarz z Tarnowskich Gór, Mikołaj Kołodziej. W trakcie tych robót do prezbiterium dodano absydę, a wnętrze świątyni pokryto nowym ceglanym sklepieniem kolebkowym z lunetami. Co ciekawe, do nawy dobudowano również barokową kaplicę św. Wacława, która początkowo wzniesiona była ku czci św. Anny. W podziemiach tej kaplicy przygotowano kryptę grobową dla rodziny Hunter de Grandon oraz Ohm-Januszewskich herbu Bełty. Z czasem zaczęto tam chować również księży z parafii św. Marcina. Zmienił się kształt dachu, a wnętrze wzbogaciło się o cenne polichromie. Na łuku tęczowym do dziś zachowały się napisy fundacyjne z herbami głównej fundatorki. Rok później, w 1708 roku, świątynia została ponownie konsekrowana przez biskupa Michała Szembeka.

We wrześniu 1728 roku miał miejsce wspomniany remont wieży, podczas którego zmieniono jej hełm. W 1749 roku, z fundacji Szymona Brzózki, do kościoła dobudowano kaplicę św. Jana Nepomucena, a także przeprowadzono remont chóru. W 1800 roku dodatkowo wyremontowano wieżę oraz sygnaturkę. Spośród kolejnych zmian, w 1820 roku, emporę nad zakrystią zamurowano, a w 1886 roku wprowadzono nowe wejście do zakrystii od strony zewnętrznej.

Na początku wieku XX, w 1909 roku, z powodu złego stanu technicznego kościół został zamknięty. W okresie od 1912 do 1914 roku, na zlecenie proboszcza parafii, księdza Ludwika Spohra, przeprowadzono gruntowny remont oraz prace konserwatorskie. W kruchcie wieży odkryto wówczas łaciński epigraf z treścią HAEC TURRIS EXTRUCTA 1400 / INNATA A.D. 1728 MENSIS 7 BRIS. Dalsze prace konserwatorskie miały miejsce w latach 1969–1970, kiedy to przełożono gont, w 1971 roku, kiedy przeprowadzono remont kaplicy św. Wacława, a także w 1982 roku, kiedy to znów remontowano dach. Ostatnie istotne prace miały miejsce w latach 2001–2002.

Warto wspomnieć, że w okresie 1899–1902 powstała nowa, neogotycka świątynia, przez co stary kościół św. Marcina kontynuuje pełnienie funkcji kościoła filialnego oraz kaplicy cmentarnej. W Barbórkę, 4 grudnia 2020 roku, na placu przed kościołem odsłonięto nową rzeźbę tarnogórskich gwarków, w której prace wykonał Jerzy Lisek.

Architektura

Kościół św. Marcina w Tarnowskich Górach-Starych Tarnowicach jest budowlą orientowaną i murowaną, konstrukcja jego wykonana została z łamanego kamienia wapiennego osadzonego na zaprawie wapienno-piaskowej, szczególnie w prezbiterium oraz nawie, a także z cegły, z częściowo otynkowanymi elewacjami.

Cała bryła charakteryzuje się harmonijnym wyglądem, a jednocześnie zróżnicowanym kształtem i wysokością. Nawa, pochodząca z epoki gotyckiej, jest dwuprzęsłowa i ma formę prostokątnego rzutu, wzmocnionego oskarpowaniami. Prezbiterium, które jest nieco węższe, jest trójprzęsłowe oraz ma zamknięcie trójboczne. W pierwotnej wersji kończyło się ono prostą ścianą, jednak po przebudowach uzyskano łuk tęczowy, na którym obecne są inskrypcje upamiętniające daty budowy i remontów.

Po północnej stronie prezbiterium znajduje się zakrystia, a wzdłuż nawy usytuowane są kaplice, które dodano w XVIII wieku. Po stronie północnej mamy kaplicę św. Wacława, mającą kształt koła, wewnątrz będącą kwadratem z łukowato wygiętymi bokami, z kryptą grobową w podziemiach, nakrytą kopułą z latarnią. Natomiast z południowej strony znajduje się kaplica św. Jana Nepomucena. Przechodząc do tych kaplic, napotykamy na przejścia zamknięte łukami pełnymi od góry.

W zachodniej części budynku przylega do nawy kwadratowa wieża, w której wyróżnia się kruchta, a od północy widoczny jest niewielki przedsionek. W narożniku budowli, pomiędzy wieżą a północną ścianą nawy, znajduje się ćwierćkolista wieżyczka służąca jako klatka schodowa.

Wnętrza kruchty oraz kaplicy św. Jana Nepomucena charakteryzują się sklepieniami krzyżowymi, natomiast nawa, prezbiterium, zakrystia i krypta grobowa mają sklepienia kolebkowe, z ceglaną lunetą w nawie oraz prezbiterium.

Kaplica św. Wacława jest wewnętrznie podzielona przy pomocy pilastrów toskańskich, które są częściowo podcięte i przełamane w narożnikach. Podłogi w kościele wykonano głównie z kamienia. Okna mają półkoliste zwieńczenia, a drzwi są zróżnicowane pod względem stylu (w tym współczesne). Z nawy do kruchty prowadzą drzwi z gotyckimi okuciami datowanymi na XV wiek. Po stronie zachodniej nawy znajduje się drewniany chór z bogato zdobioną balustradą, oparty na słupach.

Dach nad nawą ma układ dwuspadowy, podczas gdy nad prezbiterium znajduje się dach trójspadowy. Wieża, kaplica św. Wacława oraz sygnaturka zostały zwieńczone charakterystycznymi cebulastymi hełmami. Pokrycia dachowe nawy, prezbiterium, zakrystii, kaplic, kopuły, hełmu wieży oraz sygnaturki wykonane są z gontu.

W obrębie świątyni leży niewielki cmentarz, który przeszedł proces wymiany nagrobków, a całość ogrodzona jest murem z kamienia wapiennego. Brama prowadząca do zespołu budynków umiejscowiona jest od strony zachodniej, na osi kościoła, z zachowaną niewielką furtką w północnej części muru. Na południowo-zachodnim skraju cmentarza znajduje się składzik oraz kapliczka z figurą św. Jerzego. Wzdłuż zachodniego i północnego muru zachował się starodrzew, będący pozostałością dawnych nasadzeń, a w westernm murze znajduje się nisza z figurką św. Urbana.

Wyposażenie

Wnętrze kościoła zaskakuje bogactwem historycznym i artystycznym. W centralnej części znajduje się barokowy ołtarz główny, który datuje się na połowę XVII wieku. Jego zdobienia obejmują rzeźby św. Stanisława biskupa oraz św. Wojciecha, a także dwie predelle i obrotowe tabernakulum, które z kolei powstało w XVIII wieku.

W kruchcie można dostrzec kilka interesujących elementów wyposażenia. Znajduje się tam prosta, kamienna kropielnica w stylu gotyckim oraz dwie barokowe kropielnice marmurowe przyścienne, które mają swoje korzenie w XVIII wieku.

W kościele zachwyca także barokowa chrzcielnica, również z XVIII wieku, oraz szafka ścienna, pochodząca z XVII wieku, zaprojektowana do przechowywania olejów. Warto również zwrócić uwagę na różnorodne obrazy, które zdobią jego wnętrze.

Wśród nich znajduje się jedna z najstarszych kopii obrazu Matki Boskiej Piekarskiej, namalowana na desce i datowana na drugą połowę XVII wieku. Ponadto spektakularny obraz przedstawiający św. Marcina oferującego płaszcz żebrakowi pochodzi z początku XIX wieku. Inne wizerunki to święci Józef, Jan i Antoni z pierwszej połowy XIX wieku, a także święci Piotr i Paweł, z okolic połowy XIX wieku. Warto podkreślić obecność Matki Boskiej ze świętym Dominikiem oraz świętą Klarą, które powstały w XIX wieku.

Dodatkowo można znaleźć dwa blaszane krucyfiksy z XIX wieku oraz figurę św. Jana Nepomucena z XVIII stulecia. Niestety, niegdyś we wnętrzu świątyni znajdowały się także dwie barokowe rzeźby św. Zygmunta i św. Ludwika z XVII wieku, które zostały skradzione.

Freski i inskrypcje

W trakcie remontu świątyni, który miał miejsce w 1707 roku, ściany prezbiterium, nawy oraz kaplicy św. Wacława zyskały nowe życie dzięki freskom, których artystyczny poziom był wyjątkowo wysoki. Malowidła te przedstawiają szereg figuralnych scen, umieszczonych w polach otoczonych subtelnymi listwami stiukowymi, zaś między tymi polami można dostrzec różnorodne motywy roślinne.

W prezbiterium tematyka malarska koncentruje się na życiu św. Marcina, który widoczny jest na lunetach oraz na centralnej osi sklepienia. W kompozycji tych dzieł znalazły się także postacie innych świętych, takich jak: św. Mikołaj, św. Stanisław biskup, św. Wojciech oraz św. Augustyn, które umiejscowiono w polach pomiędzy lunetami. W lunetach absydy oraz pośrodku sklepienia umieszczono wizerunki monstrancji, adorujących aniołów, jak również Ducha Świętego, przedstawionego w postaci gołębicy. Podniebienie tęczy zdobił napis fundacyjny, zawierający datę zapisaną w chronostychu. Z kolei w centrum sklepienia nawy umieszczono herby fundatorki kościoła oraz tajemniczy skrót z liter C. H. A. F. H. V. G. S. S. R. O. Oprócz tego, widniały tam wizerunki takich świętych jak: św. Felicja, NMP Niepokalanie Poczętej, św. Józef z Dzieciątkiem oraz Dawid. W lunetach sklepienia nawy ukazano czterech ewangelistów, a pomiędzy lunetami, po stronie kaplicy św. Wacława oraz w osi sklepienia, odnajdujemy postacie świętych – Jana Nepomucena, Anny, Elżbiety, Jerzego, Katarzyny Aleksandryjskiej i Cecylii, a także scenę Pokłonu Trzech Króli. Między lunetami przy kaplicy św. Jana Nepomucena umieszczono wizerunki aniołów.

W kaplicy św. Wacława dostrzegamy przedstawienia samego świętego, herb fundatorów (Bełty), wizerunek św. Michała, a ponadto sceny nawiedzenia św. Elżbiety, męczeństwa niezidentyfikowanej świętej oraz cztery tonda pejzażowe. Z kolei kaplica św. Jana Nepomucena posiada późnobarokową polichromię datowaną na około 1740 rok, której artystyczny poziom jest znacznie niższy. Na czterech kartuszach na sklepieniu uwiecznione zostały sceny z życia świętego, takie jak spowiedź królowej czy śmierć świętego, otoczone dekoracjami ornamentalnymi, a na ścianach namalowano iluzjonistyczną architekturę.

W tęczy od strony nawy znajdują się również nowsze wizerunki św. Jana oraz Matki Boskiej Bolesnej, obecne od czasu remontu w 1914 roku, adorujących krzyż. Pomiędzy tymi przedstawieniami zapisano napis z tego samego okresu, wykonany na zlecenie ks. proboszcza Ludwika Spohra, który upamiętnia najważniejsze wydarzenia w historii kościoła.

Do 1982 roku, nad zakrystią od wschodniej strony, istniał epigraf odciśnięty w tynku, który pokrywał zewnętrzny mur. Niestety, zniszczono go podczas remontu przeprowadzonego w tym roku. Epigraf informował o pracach budowlanych, które zrealizowano w 1707 roku, pod przewodnictwem tarnogórskich rzemieślników, z Mikołajem Kołodziejem na czele. Była to jedyna inskrypcja w kościele św. Marcina, napisana w języku polskim, podczas gdy pozostałe były w łacinie.

---

Oceń: Kościół św. Marcina w Tarnowskich Górach-Starych Tarnowicach (stary)

---